Behoed Ons Voor De Deugdzamen

Hoe overdreven ernst ons allemaal de dood in jaagt

Leestijd: 8 minuten

Het beeld van de oude hofnar lijkt net zo bekend als dat van kastelen en goden; het duidelijke narrenpak roept onmiddellijk een beeld in onze geest op van een grappig middeleeuws personage met het vermogen om mensen aan het lachen te maken.

De hofnar Triboulet bijvoorbeeld, werkend voor de Franse koning François I, probeerde in bijna elke situatie humor te vinden. Dat kostte hem echter bijna de kop toen hij de koning op zijn kont sloeg in een kamer vol hovelingen. François bood hem echter een uitweg als hij een verontschuldiging kon bedenken die nog beledigender was dan de ongepaste tik. “Het spijt me verschrikkelijk, Majesteit, dat ik u niet herkende!” zei Triboulet naar verluidt. “Ik dacht dat u de koningin was!”

Onmiddellijk zien we hier het vermogen – en de toestemming – van hofnarren om hun ongezouten mening te uiten in aanwezigheid van koningen en heersers. Door hun vaak lagere komaf bieden ze de vorst dikwijls een ander perspectief vanuit een gezonde en vitale onthechting die hovelingen missen. Ondanks hun bijtende opmerkingen en kritieken is er een onderstroom van goedhartigheid en begrip in hun woorden. Vandaar dat de relatie tussen vorst en hofnar vaak vriendelijk en hecht is, en is de hofnar vaker wel dan niet een gekoesterde in plaats van slechts een getolereerde aanwezigheid.

Door zijn vaak lage komaf is de hofnar veel beter in staat om oprecht met de vorst te converseren dan de hovelingen, die strijden om posities en eigenbelang en daarmee de vorst naar de mond praten. Beeld: Momentmal

Bovendien herinneren zij in deze hoedanigheid leiders aan hun menselijkheid. Als ze de vorst kunnen overtuigen een onschuldige niet op de brandstapel te gooien, redt hij niet slechts de onschuldige van de koning maar ook de koning van zichzelf. Zij zijn de enigen die de vorst kunnen vertellen dat hij moreel uit zijn mond stinkt.

Er is echter in de moderne samenleving geen enkel instituut wat overeenkomt met de hofnar. Er zijn politieke cartoonisten, politieke commentatoren, stand-ups of de cabaretiers, maar deze zitten niet in de kantoren van de macht. Daarom kunnen de elites ervoor kiezen om feedback en kritiek volledig te negeren, wat duidelijk reeds eeuwen aan de hand is maar wat de laatste 50 jaar dramatisch lijkt te zijn toegenomen.

Als onze leiders zich in hun gedrag afsluiten voor ‘vervelende’ of ‘onwenselijke’ geluiden, is het niet zo gek dat de meesten van ons die houding overnemen. Afkeer van en slecht kunnen omgaan met kritiek is derhalve een wijdverbreid fenomeen geworden onder de meesten van ons en manifesteert zich onder andere wanneer onze sociale instellingen kritisch worden bekeken of, God verhoede, bespot.

Een sociale instelling is eigenlijk alles waar wij afspraken over hebben gemaakt en wat daardoor conventioneel wordt. Huwelijk en gezin zijn daarom sociale instellingen, evenals natiestaten, regeringen en overheidsinstellingen. Maar ook banken, ziekenhuizen, bedrijven, geld, taal, geografie, tijd, maten en gewichten zijn allemaal sociale instellingen. Het zijn conventies waardoor we relatief ordelijk samen kunnen leven in complexe samenlevingen.

Velen zijn echter vergeten dat onze sociale instellingen het resultaat zijn van door mensen gemaakte afspraken en daarom van levende aard zijn. De aard van het leven is verandering en alles wat ontstaat moet uiteindelijk ook weer vergaan. Maar met de industrialisatie en technologisering van onze samenlevingen verworden kleine landen en bedrijven tot monsterlijke bureaucratieën die ten koste van alles overeind moeten blijven omdat, zo willen de bureaucraten ons althans laten geloven, wij anders qua welvaart terugvallen naar de Middeleeuwen. Maar over welzijn horen we niemand.

De gevangenis van de 21ste eeuw, waar loonslaven denken vrijwillig naartoe te gaan, maar weten dat ze slaaf zijn. Beeld: serbuxarev

Het is dan ook geen wonder dat we overdreven serieus worden als het gaat om het beschermen en rigide in stand houden van onze sociale instellingen. Iedereen die suggereert dat er af en toe om gegiecheld moet worden, wordt beschouwd als subversief en daarom gevaarlijk omdat we veel te onzeker en angstig zijn. Dat is een gevaarlijke situatie, want als ernst niet af en toe wordt uitgebalanceerd door dwaasheid, plaatsen we onszelf in loopgraven waarin alleen gelijkgestemden welkom zijn. Hoe minder we open staan voor andere meningen, hoe eerder we onszelf overtuigen van de rechtvaardigheid om ze uit te roeien vanwege hun vermeende gevaar voor de samenleving. Daarom moet kritiek volledig worden onderdrukt en de ergste vorm van kritiek komt van de persoon die de spot drijft.

Dat wordt nog eens versterkt wanneer een hofnar dingen niet cynisch bespot, maar ons met compassie laat giechelen over de dwaasheid van zaken waarvan we denken dat ze vreselijk belangrijk of zelfs heilig zijn. De sympathie van moderne hofnarren als Joe Rogan en Russell Brand bijvoorbeeld versterkt juist hun kritiek op de overdreven ernst van onze sociale instellingen, omdat een kind kan zien dat die zich hebben ontwikkeld tot totale irrationaliteit en chaos (ik noem slechts too-big-to-fail en toeslagen-affaire). Toch geloven de meeste westerse volwassenen in de alwetendheid en almacht van onze leiders en sociale instituten, en precies daarom is het zo demoraliserend om hen te bekritiseren of te bespotten.

Sociale instellingen worden door de hofnar echter allemaal gezien als spel. Hij ziet de hele wereld als een spel en giechelt wanneer mensen met vrome uitdrukkingen hun spel uiterst serieus nemen, want hij wéét dat het allemaal een spel is. Het spel beziet hij echter niet als onbeduidend of frivool tijdverdrijf. Het is meer dat de hofnar begrijpt dat het enige doel van het leven, het leven zelf is. Het leven is een dans en de hofnar kijkt vol verbazing en compassie naar ons die niet willen, kunnen of durven dansen.

De hofnar ziet de volledige onderlinge verbondenheid en wederzijdse afhankelijkheid van alle dingen. Alles wat er gebeurt is allemaal onderdeel van één proces wat wij ‘het leven’ noemen. Het proces speelt alle rollen en varieert zelf. Spelen heeft bovendien altijd een bepaald element van illusie in zich (van het Latijnse ‘ludere’, wat spelen betekent). Daarom lijkt het alsof alle dingen gescheiden zijn, wat zich bijvoorbeeld manifesteert in ons verlangen om het goede te verkrijgen en het slechte te vermijden. We zijn gaan geloven dat in werkelijkheid alle dingen en gebeurtenissen op zichzelf staan en ook móeten staan, wat duidelijk wordt wanneer we het grootste spel onderzoeken dat wij voortdurend spelen: de sociale instelling die bekend staat als ‘ik’.

We weten allemaal hoe het voelt om verschillende rollen te moeten spelen op verschillende tijden en plaatsen. Maar wat voor het oog verborgen blijft, is hoe we vanaf onze geboorte worden voorbereid op het spelen van de rol van ‘ik’. Met termen als ‘opgroeien’ en ‘volwassen worden’ wordt bedoeld dat wij ons overgeven en aanpassen aan een bepaald systeem. Als we voldoen aan bepaalde gedragskenmerken worden we door anderen in het systeem herkend en geaccepteerd, maar voldoen we daar niet aan dan worden we in de regel buiten gesloten.

Als we niet voldoen aan de rollen die de anonieme maatschappij van ons verwacht, worden we buiten gesloten door onze naasten. Beeld: pixabay

In werkelijkheid worden we ons hele leven getraind om toneel te spelen, alleen noemen we die training ‘onderwijs’ en ‘opvoeding’. We moeten leren om de rol te spelen waaraan onze naam is verbonden en dus besef ik duidelijk dat ik nu de rol van Erik Stout speel. Voor mijn omgeving moet Erik zich zo gedragen dat hij voorspelbaar is. Hoe meer ik echter probeer voorspelbaar te zijn door middel van aangeleerd gedrag en het onderdrukken van zogenaamd ongewenste eigenschappen (zoals nieuwsgierigheid), hoe meer ik mezelf opsplits en hard op weg ga naar een mentale en fysieke instorting.

Ons aangeleerde gedrag markeert de algemeen aanvaarde versie van ‘ik’ en herbergt onze kwaliteiten. Gedrag dat buiten de geaccepteerde versie valt, herbergt onze fouten en moet voor altijd verborgen blijven. De hofnar begrijpt echter dat onze geaccepteerde en niet-geaccepteerde karaktereigenschappen slechts twee aspecten zijn van hetzelfde geheel. Maar in plaats van onze energie te richten op het verzoenen van de twee, proberen we ze juist zo hard mogelijk van elkaar gescheiden te houden; en dat principe kan worden gebruikt voor elk spel dat wij te serieus nemen.

Want hoe fanatieker we onze tanden in een bepaald spel zetten – of het nu onszelf betreft of het gezin, werk, land, religie, of meningen – hoe meer we het willen afscheiden en hoe slechter we in staat zijn om te zien hoe het zich verhoudt tot de rest van onze omgeving. Dat maakt dat de hofnar steeds meer giechelt, maar niet uit boosaardigheid! Hij ziet het ongelooflijk dunne koord waarop wij balanceren, wat onze collectieve neurose en continue aan-stand voorstelt, omdat we volledig zijn vergeten dat het spel een spel is. Zijn gegiechel ontstaat veeleer vanuit een combinatie van bewondering voor hoe ver we ons kunnen verliezen in het spel, en mededogen over ons collectieve onvermogen tot ontspannen.

De hofnar weet als geen ander hoe opwindend het kan zijn om jezelf te verliezen in een spel. Het hele doel van elk spel is om erin te verdwalen, om de opwinding te voelen alsof het echt is. Maar hij weet ook wanneer het tijd is om te stoppen, net zoals schakers het spel staken als ze allebei zien dat wit in vijf zetten schaakmat staat. Precies in dat domein ervaren wij grote problemen wanneer ons rotsvaste geloof vertelt dat onze spellen oneindig moeten doorgaan, vooral het spel dat we ‘ik’ noemen. We worden dan overdreven serieus in onze aanpak en rigide in ons denken en gedrag, wat de deur opent voor stress en het ontstaan van allerlei fysieke en mentale kwalen – en niet slechts voor onszelf. Maar hoezeer de hofnar ook onze dwaasheid waarneemt, hij begrijpt dat we slechts slachtoffers zijn van onze eigen onwetendheid. Zijn giechels zijn daarom eerder compassievol dan kwaadaardig.

De kunst van het weten wanneer te stoppen is een van de belangrijkste vaardigheden voor een gezond en gelukkig leven. Foto: moritz320

In die zin is hij geen rebel of revolutionair. Zijn onthechte houding stelt hem in staat om de kant van de underdog te kiezen om de excessen van het systeem te beteugelen zonder ooit te proberen het omver te werpen. Zijn doel is niet om het ene systeem te vervangen door het andere, maar om ons te bevrijden van de ketenen van alle systemen en in dat opzicht is hij meer een spiritueel leraar dan een ‘gewone gek’. Het zou derhalve een teken zijn van een herstellende samenleving als het narrenpak weer plaats mag nemen in de vertrekken van de machtigen, die momenteel slechts worden bezet door deprimerend plechtige zaken- en mantelpakken. Want de morele superioriteit die van nature volgt op hun onverwoestbare gevoelens van rechtvaardigheid, toont in de geschiedenis keer op keer aan slechts vernietiging en ellende te brengen.

De enige weg uit deze gekmakende ratrace is om zelf een hofnar te worden. Als individu kunnen we onze huidige, vastgeroeste systemen of de onmenselijke en vervreemdende monsterlijkheden die onze regeringen en bedrijven zijn geworden niet veranderen. Maar de machtigen worden doodsbang als te veel van ons ontwaken tot ‘hofnar’ en daadwerkelijk redelijk, wijs en menselijk worden in onze kijk op en benadering van het leven. Alleen als we onze intellectuele kennis beginnen te combineren met ervaringen uit het echte leven, kunnen we de wijsheid verkrijgen die we nodig hebben om onszelf daadwerkelijk te leren durven vertrouwen. En dat betekent onherroepelijk dat we geen leiding van anderen meer nodig hebben om een bevredigend en betekenisvol leven te leiden.

Ieder gezond mens weet dat een bevolking die in staat is zichzelf te vertrouwen leidt tot een menselijke manier van leven. Maar helaas worden de meesten van ons verre van gezond grootgebracht – en een van hen ben ik. Toch is de oprechte poging om de wereld te leren bezien vanuit het perspectief van de hofnar, verantwoordelijk voor inzichten die ik niet voor mogelijk had gehouden. Inzichten waardoor diepe angsten worden overwonnen, rust in lichaam en geest terugkeert, en het vertrouwen heeft gebracht om alles achter te laten en naar China te verhuizen om Tai Chi te gaan leren.

Mijn vurige wens is dat ieder het eigen, individuele pad mag vinden wat diepgaande betekenis en voldoening brengt, en waardoor onze bijdrage aan elkaar de wereld groter zal zijn logischerwijs is voor te stellen.

Vrolijke groetjes,
Erik Stout

[1] Het feit dat beide een enorme online aanhang hebben maakt ze gevaarlijk in de ogen van velen die onze sociale instellingen zeer serieus nemen, vandaar de verschillende pogingen om ze het zwijgen op te leggen op dezelfde manier als vaak wordt gedaan in het bedrijfsleven en de politiek.

P.S. Deze blogpost is ontstaan uit delen van de Alan Watts lezing ‘The Joker’ en het boek “Fools Are Everywhere; the Court Jester Around the World” van Beatrice K. Otto.