Plezier met Stress 2.1

Intro Deel 2: Acute & Chronische Stress

Leestijd: 5 minuten

Schreeuwen is een kenmerk wat zowel bij acute als chronische stress regelmatig voorkomt. Beeld: Tumisu

Nadat we ons in het eerste deel hebben gericht op verschillende vormen en niveaus van input die we dagelijks tegenkomen en die op onze knoppen kunnen drukken, gaan we in deel 2 met name inzoomen op de gebeurtenissen in ons lichaam wanneer een stressreactie plaatsvindt. We gaan uitzoeken waarom onze stressreactie wenselijk is bij acute, levensbedreigende stress, en waarom het schadelijk wordt in gevallen van chronische, emotionele stress. Bij wijze van inleiding schetsen we een beeld van wat er gebeurt als we betrokken raken bij een heuse levensbedreigende situatie, wat ook bekend staat als acute stress.

Op een doordeweekse middag rijden we naar huis van het werk als plotseling de auto voor ons hard remt en tot stilstand komt voordat we zelf de kans hebben om te remmen. We klappen er bovenop en onmiddellijk boort een auto zich achter in onze auto. Snel beseffen we dat we in een kettingbotsing terecht zijn gekomen. Vervolgens zien we vlammen uit de motorkap van de auto voor ons komen en de bestuurder eruit springen en wegrennen. Als reactie proberen we ons portier te openen, maar ontdekken dat die klemt omdat onze eigen auto opeens een meter korter is. Gefrustreerd schreeuwen we het uit en beuken met al onze kracht tegen het klemmende portier. Na drie beuken zwaait het open en rennen we zo snel we kunnen richting veiligheid. Na een paar honderd meter stoppen we en kijken naar onze auto en de brandende auto ervoor. Vervolgens beginnen we te trillen en proberen we te bedenken wat er de afgelopen vijftien seconden is gebeurd.

Onze stressreactie redt ons vaak uit benarde en potentieel levensbedreigende situaties. Beeld: Pixel-mixer

Laten we nu deze vijftien seconden opsplitsen in input, wat externe fysieke input is van de kettingbotsing en brandende auto; en output in de vorm van onze stressreactie, om erachter te komen wat onze knoppen heeft ingedrukt en welke processen er vervolgens in ons lichaam hebben plaatsgevonden.

Het moment dat we ons realiseren dat we gevangen zitten in een kettingbotsing, gecombineerd met de mogelijkheid dat de auto voor ons kan ontploffen, drukt hard op onze angst-om-dood-te-gaan knoppen en zet onze stressreactie in werking. We willen zo snel mogelijk van die plek wegvluchten en we proberen de portier te openen. Als we ons realiseren dat het klemt gaan we van bang naar gefrustreerd en heel boos, waardoor nu onze woedeknoppen hard worden ingedrukt. Hopelijk geeft de getriggerde stressreactie als gevolg daarvan ons de kracht die we nodig hebben om de portier te bevechten totdat die opengaat.

Onze stressreactie heeft veel spitsvondige en uiterst adaptieve manieren om ons uit een benarde situatie te redden in gevallen van acute stress. Het leidt brandstof (energie) om vanaf de verschillende opslagplaatsen in ons lichaam en transporteert het razendsnel naar de spieren of spiergroepen die dat het hardst nodig hebben op dat moment; in dit specifieke geval onze borst- en armspieren om het klemmende portier open te kunnen beuken. Tegelijkertijd nemen onze hartslag, bloeddruk en ademhalingsritme dramatisch toe waardoor brandstof en zuurstof zo snel mogelijk naar die spieren worden gebracht voor maximale prestaties in zo kort mogelijke tijd. Tevens hebben we weinig perceptie van pijn, verbeteren onze wondstollingsmogelijkheden, wordt ons immuunsysteem geactiveerd en staan onze hersenen in hyper-alert modus, waardoor informatie acuter wordt verwerkt en benodigde acties worden ingezet. Bovendien worden energie verslindende processen zoals celgroei, voortplanting en spijsvertering tijdelijk stilgelegd. Er is een tijd en plaats voor alles, en verstrikt raken in een levensbedreigende situatie is geen goed moment om onze boterham met kaas te gaan verteren; dat kunnen we later doen – als er een later is. 

Een stressreactie kan ons het gevoel geven van bovenmenselijke kracht. Beeld: Schäferle - Pixabay

Zodra het portier open zwaait, wordt de brandstof-en zuurstoftoevoer onmiddellijk van onze borst- en armspieren omgeleid naar onze beenspieren, zodat we naar veiligheid kunnen rennen. Pas op het moment dat wij ons niet meer in een gevaarlijke situatie achten, levert die stressor geen input meer en krijgt ons lichaam de gelegenheid om te ontspannen en terug te keren naar balans. Een algehele trilling kan ontstaan als reactie op het maximaal aanspannen van spieren zonder enige vorm van warming-up.

Vanaf het moment dat we ons realiseren in een kettingbotsing te zitten tot het moment dat we een veilige plek hebben gevonden, gebeuren veruit de meeste van onze lichaamsprocessen buiten ons bewustzijn. We weten weliswaar dat we zo snel mogelijk die auto uit willen, maar alle processen die in ons organisme in gang worden gezet door de stressreactie gebeuren automatisch, buiten onze vrije wil om. Daarmee benadrukken ze onmiddellijk de beschermende functie ervan wanneer we ons in een echte levensbedreigende situatie bevinden, want dan moet er worden gehandeld zonder ellenlange beraadslagingen.

Bovendien suggereert het afsluiten van vitale processen zoals celgroei, voortplanting en spijsvertering, dat de stressreactie het meest effectief is voor zeer korte perioden: we komen een potentieel levensbedreigende situatie tegen, of het nu een kettingbotsing is of we worden aangevallen door iemand met een mes, en onze stressreactie geeft ons voldoende spierkracht om ofwel de scène te ontvluchten, of, als er geen ontsnapping mogelijk is, om ons een weg uit de gevaarlijke situatie te bevechten. De uitkomst van dit soort situaties is meestal binnen korte tijd bepaald.

In acute, levensbedreigende situaties, kan de stressreactie het verschil maken tussen leven en een zekere dood. Beeld: Tumisu

Zo effectief als de stressreactie kan zijn bij acute stress, zo schadelijk kan die worden wanneer de stress chronisch wordt. Maar wat bedoelen we eigenlijk met chronische stress? Nou, de tijden dat we moesten vluchten of vechten voor ons leven na een ontmoeting met een roofdier liggen ver achter ons. Daarnaast raken nog maar weinig mensen in de zogenaamd ontwikkelde landen dagelijks verstrikt in een daadwerkelijke levensbedreigende situatie. Maar met de omschakeling van een nomadische, jager-verzamelaar levensstijl naar een sedentaire agrarische (en later industriële en technologische) levensstijl, worden onze samenlevingen veel complexer. Hiërarchie en onderdrukking worden de norm en daarmee veranderen onze ideeën over gevaar dramatisch. Worden onze knoppen in het verleden slechts ingedrukt bij reëel, acuut en potentieel levensbedreigend gevaar, zo kunnen onze knoppen tegenwoordig worden ingedrukt door alleen al te denken aan een veronderstelde gevaarlijke situatie.

Bovendien hebben gedachten over een veronderstelde gevaarlijke situatie de neiging om op te komen als de hik: onverwacht en ongewild, we hebben er geen controle over. Hoe problematischer we onze situatie bovendien vinden, hoe vaker dit soort gedachten onze geest binnendringen, op onze knoppen drukken en onze stressreactie activeren. Wat hiermee duidelijk wordt is ons vermogen om op onze eigen knoppen te drukken en niet alleen overdag, maar ook ’s nachts, want bedenk wat er gebeurt als we willen slapen maar het oh zo bekende onophoudelijke mentale gebabbel gaat los.

Alleen al denken aan een potentieel gevaarlijke of ongewenste situatie kan onze knoppen indrukken en een stressreactie triggeren. Beeld: Geralt

Effectief gezien betekent dagelijks chronische stress dat onze knoppen elke dag meerdere keren worden ingedrukt, wat elke keer weer onze stressreactie activeert. Laat dat lang genoeg doorgaan en ons risico op diverse ziektebeelden neemt sterk toe.

In de volgende blogpost gaan we anatomisch en fysiologisch onderzoeken wat het betekent wanneer we in werk-of herstelmodus zijn, hoe die verbonden zijn met chronische stress en wat ze te maken hebben met onze niveaus en beschikbaarheid van energie.

Voor nu,
Vrolijke groetjes,
Erik Stout