De Verwarring van Liefde

Leestijd: 8 minuten

In zijn boek Liefhebben – Een kunst, een kunde, stelt psycholoog Erich Fromm dat liefde het enige antwoord is op het probleem van het menselijk bestaan, maar dat we geneigd zijn om veel van ons gedrag ten onrechte als liefde te identificeren. Het wordt bijvoorbeeld als normaal beschouwd om onbaatzuchtigheid gelijk te stellen aan liefde. Maar volledige onbaatzuchtigheid, waarbij mensen er soms zelfs trots op zijn ‘niets voor zichzelf te willen’ en ‘enkel en alleen voor anderen te leven’, resulteert vaak in vermoeidheid, depressie, moeilijke relaties of mogelijke levensbedreigende ziekten.[1] Dat komt omdat ze niet uit liefde handelen, maar uit angst dat er iets onbeschrijfelijk slechts met hen zal gebeuren als ze zich anders zouden gedragen; als ze, God verhoede, daadwerkelijk iets voor zichzelf zouden doen. Daarom gebruiken we in deze blogpost het boek van Fromm als leidraad om te bepalen wat liefde is, en misschien nog belangrijker, wat liefde niet is. Tegelijkertijd zullen we ontdekken waarom zelfkennis onmisbaar is als we willen weten wat het betekent om lief te hebben, en hoe het vermogen om echt lief te hebben onze staat van zijn verandert van angstig en gesloten naar open en vreugdevol.

Met de titel ‘Liefhebben – Een kunst, een kunde’ onthult Fromm onmiddellijk een verwarring over het begrip liefde dat zoveel rampspoed in ons leven brengt, namelijk het geloof dat liefde iets is dat sommigen van nature meekrijgen maar anderen niet, zoals Gods genade. Door in de boektitel opzettelijk het woord liefhebben te kiezen, wat een werkwoord is, geeft hij aan dat liefhebben net als elke andere vaardigheid kan worden geleerd, onderwezen en gecultiveerd. Met andere woorden, als er geen tijd en aandacht aan wordt besteed, zal het nooit groeien, ontwikkelen en rijpen.[2]

Maar wat is liefde eigenlijk? Ook hier biedt Fromm niet alleen interessante ideeën, maar geeft ons materiaal om van te leren, mee te oefenen en te cultiveren. Hij beschrijft bijvoorbeeld vijf typen, of objecten, van liefde: broederlijke liefde, moederliefde, erotische of hartstochtelijke liefde, eigenliefde en liefde voor God. Laten we deze typen wat verder uitwerken, want in hun beschrijvingen staan de aanwijzingen waarmee we kunnen werken.

Broederlijke liefde is universele liefde voor onze medemens en in navolging daarvan voor alles wat er is. Dit soort liefde kenmerkt zich door een oprechte wens voor gezondheid, zingeving en verbondenheid voor alles en iedereen, van de amoebe en mug tot tijgers, bergen, planeten en mensen. Dat wil zeggen, ALLE mensen; dit type liefde is inclusief in de zin dat we oprecht geluk en voorspoed kunnen wensen voor elke levende ziel, niet alleen degenen die we toevallig kennen en leuk vinden. Mensen die dit type liefde uitleven gedragen zich als de hemel, aarde en zon; want de hemel omarmt alle wezens, de aarde ondersteunt alle wezens, en de zon schijnt voor alle wezens. Het cultiveren van dit type liefde blijkt echter moeilijk wanneer we weinig of geen zelfkennis hebben, omdat we zonder zelfkennis de neiging hebben om onze eigen persoonlijke schaduwkant te negeren. Het resultaat daarvan is meestal dat we slechte daden van anderen hard veroordelen, net zoals we diezelfde slechte daden hard veroordelen in onszelf (als we ze zien). Daarom is herkenning, erkenning en acceptatie van onze persoonlijke schaduwkant vereist om oprechte broederlijke liefde te cultiveren.

Oprechte liefde voor onszelf en onze medemens brengt rust, gezondheid, zingeving, compassie en vrolijkheid. Beeld: Kzenbzh

Moederliefde is liefde voor hulpbehoevenden en is van nature ook inclusief in die zin dat we liefde kunnen voelen voor elk wezen in nood. Een pasgeboren baby is volledig hulpeloos zonder de moeder (of een andere verzorger). Een mensenbaby heeft noch de vaardigheden, noch de kennis of het lichaam om op zichzelf te kunnen overleven. Daarom heeft het in het eerste deel van zijn leven de hulp van een ander nodig om zich te ontwikkelen en te groeien. Net als baby’s bevinden veel volwassenen zich ook in hulpbehoevende situaties, bijvoorbeeld mensen die ontheemd zijn door oorlogen of natuurrampen en het is vrij gemakkelijk voor de meesten van ons om hulp te bieden in dit soort omstandigheden. Maar het cultiveren van moederliefde blijkt ook moeilijk zonder adequate zelfkennis, omdat we dan de neiging hebben bij bepaalde ongelukkige omstandigheden te zeggen: “Eigen schuld, dikke bult.” Een grote groep hulpbehoevenden die amper op breed gedragen sympathie kan rekenen bestaat bijvoorbeeld uit daklozen. We weten niet hoe of waarom ze op straat terecht zijn gekomen, maar hun uiterlijk roept over het algemeen gevoelens op van walging en angst. Hetzelfde geldt voor alcohol- of drugsverslaafden en mensen met psychische problemen. Vooral in hoogontwikkelde, technologische en geïndividualiseerde samenlevingen is er een groot bewustzijn (hoewel meestal onbewust) dat deze tegenslagen elk van ons kan overkomen en daardoor kruipen soms de angstrillingen over ons lijf. Zolang we ons niet hebben verzoend met onze eigen schaduwkant, zullen die angstrillingen ons ervan weerhouden een allesomvattende moederliefde te cultiveren voor wie ooit hulp nodig heeft.

Wij hebben angst voor daklozen vanwege het besef dat wij daar ook terecht zouden kunnen komen. Beeld: JohnOndreasz

In tegenstelling tot de bovengenoemde soorten liefde is erotische liefde van nature exclusief omdat hier een verlangen is naar volledige fusie, naar versmelting met één andere persoon. Volgens Fromm kan het echter ook de meest bedrieglijke vorm van liefde zijn, want als broederlijke liefde niet in beide partners aanwezig is, is hun samenzijn niet gebaseerd op liefde, maar op hebzucht of angst voor eenzaamheid. Daarom, als ‘Ik hou van jou’ niet tegelijkertijd betekent: ‘In jou hou ik van de hele mensheid, van alles wat leeft. In jou hou ik ook van mezelf,’ dan is wat we dan ook ‘liefde’ noemen eigenlijk geen liefde, maar iets anders wat we verwarren met liefde.

Ten eerste is er verwarring van liefde met de explosieve ervaring van hevige verliefdheid: het plotselinge ineenstorten van barrières die tot dat moment bestonden tussen twee vreemden. Na een tijdje echter denken we de ander net zo goed (of beter gezegd: net zo slecht) te kennen als onszelf, zodat er geen barrières meer te overwinnen zijn. Omdat afgescheidenheid van de ander in eerste instantie wordt ervaren als fysieke afgescheidenheid, betekent fysiek samenzijn het overwinnen van (het idee van) eenzaamheid en wordt intimiteit steeds vaker tot stand gebracht door seksueel contact. Angst voor (het idee van) eenzaamheid is dan de basis om in een relatie te blijven, wat natuurlijk nooit een solide basis is. Als wij daarentegen de oneindigheid van onze eigen persoonlijkheid zouden kunnen ervaren, kan de andere persoon onmogelijk saai of voorspelbaar worden – omdat het wonder van het overwinnen van de barrières elke dag opnieuw zou kunnen gebeuren. Met andere woorden: als we weten en begrijpen dat we elk moment opnieuw geboren worden,[3] houden we nooit op onszelf te verrassen, en daarom zal een ander ook nooit ophouden ons te verrassen.[4]

Een tweede interessante manier waarop liefde wordt verward met iets anders is te vinden in koppels die alleen liefde voor elkaar menen te hebben. In dergelijke gevallen vinden ze wederzijdse interesses, delen ze elkaars donkerste geheimen of is er iets anders wat het idee van fusie met de ander creëert onder de veronderstelling van ‘wij tegen de wereld’. Ook hier is angst voor eenzaamheid vaak de basis voor ons gedrag, want velen van ons zouden liever een onbevredigende of schadelijke relatie hebben dan helemaal geen relatie. In de meeste gevallen zijn dergelijke relaties niet duurzaam, of zullen op zijn minst niet veel bijdragen aan het creëren van een tolerante en zorgzame omgeving – noch voor zichzelf noch voor anderen.

Laten we tot slot nog even kijken naar seksueel verlangen, want het klopt dat seksueel verlangen gericht is op fusie en kan worden gestimuleerd door liefde. Maar seksueel verlangen kan net zo goed worden gestimuleerd door de angst voor eenzaamheid, ijdelheid, het verlangen om te overwinnen of overwonnen te worden, of de wens om te kwetsen of zelfs te vernietigen. Wordt het echter door liefde gestimuleerd, dan is het vermengd met een diep gevoel van tederheid; terwijl hebzucht of de behoefte om te overwinnen volledig ontbreken.

Complete versmelting met een ander gebaseerd op liefde, betekent dat we door liefde in de ander onszelf liefhebben, en daarmee het hele universum. Beeld: toryyu86

Eigenliefde wordt vaak verward met egoïsme, maar in het westen worden deze termen door elkaar gebruikt. Calvijn noemt eigenliefde een ziekte en Freud zag er narcisme in. Vanuit dat perspectief sluiten liefde en eigenliefde elkaar uit en hoe meer we van het een hebben, hoe minder van het ander. Bovendien wordt eigenliefde een zonde als liefde voor anderen deugdzaam is.

Zetten we die gedachtegang echter voort, dan zal het niet lang duren voordat we op een grote tegenstelling stuiten. Want hoewel het bijna als de hoogste deugd wordt beschouwd om liefde voor anderen te hebben – waarmee we andere mensen bedoelen – als we alle mensen willen liefhebben, dan ontkom ik er niet aan om ook van mijzelf te houden, want wat ben ik anders dan een mens! Daarom is liefde voor mijzelf onlosmakelijk verbonden met liefde voor ieder ander wezen en in feite is het eigenlijk hetzelfde.

Egoïsme daarentegen richt zich uitsluitend op zichzelf. Een egoïstisch persoon wil alles voor zichzelf, vindt geen vreugde in geven en beoordeelt alles en iedereen op basis van de vraag: ‘in hoeverre dient dit mij?’ Egoïsme weerhoudt een persoon ervan om lief te hebben, hetzij anderen of zichzelf. Door het onvermogen om zijn ware zelf lief te hebben, gaat de egoïstische persoon zichzelf haten en zijn egoïsme is dan slechts een mislukte poging om zijn onvermogen om lief te hebben te verdoezelen en te compenseren. Natuurlijk is het slechts een kwestie van tijd voordat zo’n persoon het leven zelf begint te haten. Wanneer steeds meer mensen in zo’n staat van zijn komen, duurt het meestal niet lang meer voordat de drempel wordt bereikt waarop de massa’s graag weer ten oorlog trekken.

Dus als je ooit egoïstische mensen ontmoet, wees dan aardig voor hen want ze zitten al genoeg in de problemen. Trakteer ze op een kop koffie en maak een praatje. Vraag, zonder oordeel, hoe het met hem of haar gaat. Ontdek hun definitie van het goede leven en vraag bijvoorbeeld naar hun levensenergie en bucketlist. Want iedereen weet dat woede en angst alleen door liefde kunnen worden genezen.

Jezelf kennen is jezelf liefhebben, is alles en iedereen liefhebben. Beeld: geralt

Alvorens over te gaan tot de liefde van God, wil ik benadrukken dat Fromm in zijn boek veel dieper onderzoekt en analyseert dan in de bovenstaande paragrafen is te lezen. Deze blogpost is in de eerste plaats gericht op het aanroepen tot nadenken en begrip creëren over het concept van liefde en hoe dat ons leven kan verrijken. Als je echter merkt dat je nieuwsgierigheid ontwaakt is over de psychologie van liefde, al zijn pseudo-vormen en nog veel meer, raad ik je ten zeerste aan om Fromm’s Liefhebben – Een Kunst, Een Kunde te lezen.

In het bespreken van de liefde voor God wijk ik een beetje af van Fromm’s boek. Want liefde voor God kan wellicht makkelijker worden gecultiveerd als we ons wenden tot een concept van het goddelijke dat te vinden is in de Bhadārayaka Upanishad.[5] Die geeft een treffende beschrijving van mijn persoonlijke metafysica en bestaat uit het religieuze geloof dat er iets is dat in alle wezens rust, dat alle wezens (intellectueel) niet kennen, dat anders is dan alle wezens, waarvan alle wezens het lichaam zijn en dat alle wezens van binnenuit beheerst.[6] Vanuit dat beeld, namelijk van een andere kracht die mij van binnenuit beheerst maar mijn vrije wil niet verstoort, ontstaat er een diep geloof in iets wat anders is dan ik wat mij signalen, situaties en kansen biedt om te kunnen leren wat mijn specifieke organisme nodig heeft. Dat betekent dat ik mag gaan ontdekken wat gezondheid voor mij betekent; hoe vreugde voelt voor mijn specifieke lichaam en geest, en hoe ik anderen kan stimuleren om dat voor zichzelf te ontdekken. Want er is tenslotte maar één persoon in de hele wereld die kan achterhalen wat jij nodig hebt, en dat ben JIJ.

In die zin is leren over liefde in wezen hetzelfde als leren over onszelf. En omdat het leren over onszelf meestal diepe inzichten geeft in onze eigen schaduwkant, neemt automatisch ons gevoel van liefde toe. En daarmee een diep gevoel van verbondenheid, zingeving, compassie, rust en zeker vrolijkheid.

Het goddelijke kan werkelijk overal en op elk moment worden waargenomen. Beeld: minhthai0105

Samengevat: als we liefde willen kunnen ontvangen en geven, dan kunnen we liefde bestuderen, leren over liefde, ontdekken wat liefde voor ons betekent en onderzoeken hoe we liefde kunnen leven en zijn. Zoals met elke vaardigheid, hoe meer tijd en aandacht we erin steken, hoe meer we over onszelf te weten komen en hoe groter ons vermogen tot liefhebben wordt.

Veel liefs en vrolijke groetjes,
Erik Stout

[1] ALS (amyotropische laterale sclerose) is vernoemd naar Lou Gehrig (de ziekte van Lou Gehrig) omdat zijn casus als eerste aantoonde dat chronische stress die voortkomt uit extreme onzelfzuchtigheid de voorwaarden schept voor ALS om zich te ontwikkelen en te gedijen. Klik hier voor het verhaal van Lou en hoe dagelijkse stress kan leiden tot ALS.

[2] Het klopt dat sommige mensen meer talent bezitten om lief te hebben dan anderen, net zoals sommigen meer talent hebben om gitaar te spelen dan anderen. Als echter met Liefde een staat van zijn wordt bedoeld waarin we tolerant, respectvol, vrijgevig en nieuwsgierig zijn, en waar we er oprecht van genieten om onszelf en anderen te zien ontwikkelen en groeien, dan moeten we, als we een vreedzame samenleving wensen, ieder van ons aanmoedigen om zichzelf grondig te leren kennen. Want dat is de snelste weg naar Liefde, verbondenheid, gezondheid en het leiden van een zinvol – en daardoor vreugdevol – leven.

[3] Dat is in de meest letterlijke zin waar, want delen van ons lichaam sterven elke dag en worden dan vernieuwd. Hetzelfde kan worden gezegd van onze geest, die elke dag opnieuw gevormd wordt door de accumulatie van nieuwe informatie van binnen en buiten ons lichaam.

[4] Deze paragraaf is geparafraseerd uit Erich Fromm: Liefhebben – Een Kunst, Een Kunde; hoofdstuk III – Erotische Liefde.

[5] Valerie Roebuck, The Upanishads (Hoofdstuk 7).

[6] Het goddelijke dat in deze zienswijze wordt beschreven, wordt Tao genoemd in China, Brahman of Atman (Zelf) in India, God in het christendom, Allah in de Islam, Jahweh in het jodendom, de leegte in het boeddhisme. Het wijst naar datgene wat niet benoemd kan worden.

Thumbnail handen: Leejoann