De Helende Kracht van Expressie (2)

Leestijd: 11 minuten

Foto: romanen

Nadat we in het eerste deel van dit tweeluik mogelijk schadelijke manieren van expressie hebben behandeld, gaan we nu verder met degenen die de potentie van helende kracht in zich dragen.

De kunsten zijn standaard verbonden met gevoelens en emoties. Als we van film of theater houden en we willen lachen, kijken we naar een komedie. Als we spanning willen, gaan we voor een avontuur. Voelen we ons melancholisch, bezoeken we een tragedie. Op dezelfde manier raakt muziek ons hart in plaats van onze rationele geest en hetzelfde geldt voor schilderijen, sculpturen, dans, poëzie en literatuur, architectuur, enz. Dat komt omdat deze kunstvormen ontstaan vanuit een andere plaats dan onze rationele, onderscheidende geest. Dat wil zeggen, ze komen uit het rijk waar die oh zo herkenbare en universele menselijke eigenschappen als liefde, compassie, haat, schoonheid, hebzucht, romantiek, sluwheid, trots, nederigheid, lust, verdriet en liefdadigheid uit voortkomen. De kunstenaar, door zichzelf uit te drukken middels een specifieke kunstvorm, spreekt daarom rechtstreeks tot ons hart waar onze diepste mensheid huist, waar ware liefde en mededogen voor onszelf en elk wezen heersen en waar onze verbinding (of: eenheid) met het universum kan worden ervaren. Het is zoals Dr. John Keating zegt in de sublieme film Dead Poets Society: “Geneeskunde, recht, zaken en techniek zijn nobele bezigheden en noodzakelijk om het leven te ondersteunen. Maar poëzie, romantiek, schoonheid, liefde, dat is waar we voor leven.”[4] Daarom heeft kunst het potentieel om mensen van alle rassen en standen te raken, of we nu worden geraakt door onze eigen expressie of door de expressie van anderen.

Dat raken heeft te maken met het feit dat iedereen die een kunstvorm als middel voor expressie gebruikt, hun ziel tentoonstelt – zelfs als het alleen voor onszelf is. Want als we willen dat het zinvol is, moet het diep uit onze innerlijke kern komen. We moeten ons openstellen voor ons hele organisme en niet alleen voor het intellectueel gefabriceerde wezen dat we op sociale media plaatsen.[5] Dat betekent dat we ons openstellen voor onze schaduwkant, onze ‘fouten,’ gewoontegedragingen en obsceniteiten; dat we ermee in contact willen treden en omarmen. Dat lijkt misschien moeilijk in het begin, maar als we besluiten om dat pad te gaan bewandelen en onszelf toestaan ons mens-zijn in de breedste zin van het woord te uiten, zijn de beloningen ronduit betoverend. Sta me toe een persoonlijk verhaal te delen waarin de theaterkunst een doorbraak opleverde die ik nooit had kunnen bedenken.

Een paar jaar geleden had ik de eer om interdisciplinair kunstenaar Frouwke Florentina en de wonderbaarlijk creatieve Afra Leydelmeijer te helpen met hun performance ‘Will You Sit With Me.’ Als onderdeel van de repetities leerde Frouwke ons door middel van zogenaamde ‘interviews’ in contact te komen met onze diepste emoties. Frouwke stelde ons vragen en we mochten ons op elke manier uiten, behalve met woorden en taal.

Een van de eerste keren dat ik dit doormaakte waren we in een grote repetitieruimte. Tijdens het interview was mijn belangrijkste emotie die naar boven kwam woede. Ze plaatste me vervolgens in het midden van de ruimte en nodigde me uit om mijn woede te uiten door middel van beweging en geluid; mijn lichaam mocht alles doen wat het wilde, behalve taal gebruiken. De eerste paar minuten gingen mijn gedachten alle kanten op: “Oké, wat nu? Wat wordt er van mij verwacht? Moet ik bewegen? Niet bewegen? Dit is echt stom. Wat doe ik hier eigenlijk?” Het is duidelijk dat mijn rationele geest met verklaringen probeerde te komen voor iets dat buiten zijn invloedssfeer gebeurde, vandaar het diepe gevoel van onbehagen. Toch bleef ik staan waar ik stond en na ongeveer vijf minuten verdween het denken naar de achtergrond. Daarna waren er een paar momenten van stilte. Plotseling, als door de bliksem getroffen, werd beweging ingezet. Ik vloog van links naar rechts, deelde klappen uit en ontving ze, liet oerschreeuwen los, zwaaide mijn armen rond als een Afrikaanse sjamaan tijdens een rituele dans, afgewisseld met droog braken; huilen en snikken die leken te komen uit een afgrond waarvan de diepte verder reikte dan de bodem van de hel. Het was een uitdrukking van pure emotie, puur gevoel en het was alsof mijn lichaam en daarmee mijn hele wezen zich eindelijk bevrijd voelde uit de ketenen van een jarenlange sociale onderdrukking die mijn specifieke vormen van expressie niet had getolereerd. Ik ging van wat leek op dansen naar vechten naar springen naar klimmen naar lopen op handen en voeten en elke denkbare beweging daartussenin, gecombineerd met geluiden waarvan ik niet eens wist dat ze door mensen konden worden geproduceerd. Na ongeveer vijftien of twintig minuten viel ik op de grond, volledig uitgeput, maar toch zo licht als een veertje.

Afra (l) en Frouwke tijdens de uitvoering Will You Sit With Me?
Video still: Bob Schellens

Hoe kon het dat ik het gevoel had een rugzak met vijftig kilo stenen van mij af te hebben geworpen? Het belangrijkste: Ik had de beslissing bewust genomen om deel te nemen aan deze oefening/experiment. Er was openheid voor een onbekende ervaring, om kennis te maken met een nog onbekend en mysterieus deel van mijn wezen, hoe dat ook zou uitpakken. Voor veel mensen lijkt mijn ongecontroleerde uitbarsting van beweging en geluid misschien raar of zelfs intimiderend, maar dat is alleen omdat er nog steeds een diepe (vaak verborgen of onderdrukte) angst is om zichzelf volledig te ervaren. Eerlijk gezegd weet ik niet of ik het had kunnen doen zonder mijn liefde voor zelfonderzoek wat mij reeds zo’n 18 jaar fascineert. Maar om het niet-rationele deel van mijzelf bewegingsvrijheid en tijd te geven om zich te tonen voelde bevrijdend omdat er een gevoel van heelheid werd ervaren: een totale omhelzing van zowel mijn donkere als lichte aspecten, de yin en yang die de cirkel heel maakten.

Bovendien werd dat gevoel versterkt door het feit dat iemand anders mijn hele uitbarsting had bekeken. Frouwke was een stille en volledig objectieve waarnemer van mijn uitbraak. Het feit dat ik mezelf had durven ‘laten gaan’ op mijn manier – en zelfs in aanwezigheid van iemand anders – voelde enorm sterk, want er was duidelijk geen schaamte meer voor mijn donkere kant, althans niet op dat moment. Daarom bleek de ervaring ongelooflijk zuiverend, helend en versterkend, zowel fysiek als mentaal. Daarin ligt voor mij de helende kracht van de kunsten – of we het nu gebruiken als een manier van expressie voor onszelf of we het delen met anderen. Het geeft ons de mogelijkheid om in contact te komen met dat onbekende, onbewuste, mysterieuze deel van ons dat tegelijkertijd precies het deel is dat ons mens maakt.

Een ander typisch menselijk kenmerk is dat we ergens in het leven ervan bewust worden psychisch vast te lopen. Dat uit zich bijvoorbeeld vaak in patronen van mislukte of destructieve relaties, werk gerelateerde stress, depressie of angst, of kwesties rond zelfidentiteit en seksualiteit. De herhaling waarmee we voortdurend in vergelijkbare situaties lijken te belanden, of waar we onophoudelijk identieke typen mensen ontmoeten, verschaft ons dat knagende gevoel vast te zitten in een tijdlus. We worden ons bewust van onze vicieuze cirkel wanneer een drempel is bereikt die wijst op de zinloosheid van dit alles en we beginnen ons af te vragen wat onze eigen bijdrage is aan het onophoudelijk eindigen in déjà-vus. Dat markeert het begin van het onderzoeken van onze onbewuste gewoontepatronen en de manieren waarop we ze uiten, vaak met behulp van een of andere therapie.

Maar er is een ongelooflijke hoeveelheid moed nodig om bewust de schijnwerpers te richten op ons onbewuste gedrag met als doel ervan bewust te worden. Want nu stellen we ons open voor de mogelijkheid om gedragingen tegen te komen waar we ons voor schamen of schuldig over voelen, die om die reden wellicht tot op dat moment zijn onderdrukt. Daarom bestuderen we in dit soort therapeutische omgevingen vooral de verschillende manieren waarop we onszelf uiten, omdat we daar de sleutels kunnen vinden om de kluis te openen naar ons onbewuste gedrag.

In deze omgevingen hebben we ook een bepaald soort expressie nodig om onze gevoelens te uiten over alles wat op onze knoppen drukt in de loop van de therapie. Maar het grote verschil met ons schadelijke gewoontegedrag dat zich onbewust in de loop van de tijd heeft ontwikkeld, is dat we deze keer bewust een manier van expressie kiezen die goed voor ons voelt. Er is begrip dat de problemen waarvoor we advies zoeken niet door middel van rationeel denken of analyse kunnen worden opgelost, anders zouden we reeds een werkende oplossing hebben bedacht voordat we hulp zochten; en daarom ontstaat er een openheid voor nog onbekende manieren om problemen op te lossen van binnenuit. Onze diepste, donkerste geheimen met een therapeut delen is één manier. Maar wat te doen als er de therapeut er niet is? Als we worden achtervolgd door de geesten uit ons verleden, hoe kunnen we ze dan verwerken in plaats van ze te onderdrukken wat ze op de lange termijn alleen maar sterker maakt?

Welke manier van expressie ook wordt gekozen, het zou moeten helpen om patronen van nog onbewust gedrag in de schijnwerpers te zetten op een manier die voor ons betekenisvol is. Verschillende kunstvormen lenen zich er goed voor, maar het kan van alles zijn, elke vorm van activiteit – zolang het helpt om het licht van de schijnwerpers op de verborgen delen van ons wezen te richten met als doel onze lichte en donkere kanten te verzoenen.[6] In mijn specifieke geval werd schrijven de gekozen manier van expressie.

Foto: Richard Beukelaar Photography

Na een kolossale botsing tussen Wendy (mijn geliefde ex-vrouw) en mij in 2006, werd het duidelijk dat bepaalde van mijn gewoontegedragingen mij gevangen hielden in een tijdlus; een ervan was mijn neiging om veel herinneringen te bagatelliseren die met variërende frequenties van herhaling naar boven kwamen. Dat feit wijst op hun betekenis voor mij, maar vanwege de emotionele pijn die eraan verbonden was werden ze onderdrukt of gebagatelliseerd. Omdat ik meer dan twee maanden moest wachten voordat ik een psycholoog kon zien, besloot ik al die herinneringen op te schrijven waar ik eigenlijk erg bang voor was, omdat het sterke gevoel ontstond dat ze juist met me probeerden te communiceren. Als ze dus ‘echt’ werden gemaakt door ze op te schrijven, had ik het gevoel dat ze de erkenning kregen die ze zochten door hun continue herhaling. Bovendien was er een diepe organische overtuiging, niet rationeel, dat mijn erkenning van hen nuttig zou zijn, hoewel er helemaal geen duidelijkheid was over hoe.

Hier is een herinnering die diep in mijn geheugen gegrift zat. Op 17-jarige leeftijd liep ik over het schoolplein van mijn middelbare school richting de ingang, toen ik een groep ‘populaire’ meisjes passeerde. Ik heb mezelf nooit als populair beschouwd en was eigenlijk nogal verlegen (een eigenschap die ik probeerde te maskeren met een hele grote mond en mezelf te gedragen als een clown). Met sommige van de meisjes was ik min of meer bevriend, dus keek ik in hun richting toen ik langs liep. Een van hen had een jaar gedoubleerd en was een jaar ouder dan wij. Ze was nogal uitgesproken over haar seksuele escapades en ik hoorde haar zeggen dat ze ‘geen actie’ had gehad in het afgelopen weekend. Toen ik de groep passeerde, zei een van de andere meisjes vrolijk: “Nou, waarom probeer je Erik niet?” Waarop ze mij rechtstreeks aankeek terwijl ze zei: “Ja dahag, zo wanhopig ben ik niet.”

Natuurlijk liep ik verder en deed alsof er niets was gebeurd (hier is een duidelijk voorbeeld van onderdrukking van emoties – denk aan de snelkookpan uit deel 1). Feit was echter dat dit ‘onbeduidende’ voorval een diepe wond in mijn ziel had geslagen en hard aan de stoelpoten van mijn zelfvertrouwen zaagde. Dus toen ik dit en veel soortgelijke herinneringen aan het papier had toevertrouwd gaf dat mij in het begin allerlei interessante vormen van misselijkheid, vooral tijdens het herlezen. Maar naarmate het schrijven verder ging, begon er iets interessants en onverwachts te gebeuren: hoe meer van deze herinneringen werden opgeschreven en hoe meer ze werden gelezen, hoe minder misselijkheid er opkwam. Tegen de tijd dat ik naar de psycholoog ging, waren twee dagboeken gevuld met angstige herinneringen. Maar door ze echt te maken, dat wil zeggen door ze een solide vorm te geven door middel van de woorden waarin ze waren opgeschreven, erkende en omhelsde ik ze volledig.

Omschrijven we het bovenstaande in een beeld, dan zou het er ongeveer zo uitzien. Nadat ik als 17-jarige puber deze gebeurtenis had ondergaan, onderdrukte ik de bijbehorende emotie. Daarna bleef ik het onderdrukken of bagatelliseren elke keer als het als een herinnering opkwam – wat telkens gebeurde wanneer de knop werd ingedrukt waaraan deze specifieke herinnering was gekoppeld. Het indrukken van die knop echter was in feite mijn 17-jarige-ik die verscheen en smeekte om erkenning voor de pijn die hij voelde toen dat meisje al die jaren geleden die opmerking maakte. Maar met elke keer dat ik de herinnering onderdrukte duwde ik in feite mezelf weg, ik splitste mezelf en duwde mijn 17-jarige-ik zo ver mogelijk bij mij vandaan. Door de herinnering te bagatelliseren of onderdrukken beschuldigde ik mijn 17-jarige-ik voor mijn stressreactie en gevoel van onbehagen.

Elke keer als ik mijn 17-jarige-ik wegduw, wat gebeurt als de herinnering wordt onderdrukt of gebagatelliseerd, groeit de emotionele lading ervan. Dus tegen de tijd dat de herinnering wordt opgeschreven is dit wat er gebeurt: met het opschrijven van de herinnering wordt op de knop gedrukt. Maar in plaats van mijn 17-jarige-ik weg te duwen, open ik deze keer mijn armen en nodig hem uit voor een dikke knuffel. Zijn eerste reactie echter is intense woede omdat ik hem zoveel jaar heb verwaarloosd en hij valt me aan met schoppen, slaan, beledigingen en geschreeuw. Dat uit zich in mijn diverse vormen van misselijkheid en andere symptomen van mijn stressreactie, die opkomen na het opschrijven en opnieuw lezen van de herinnering. Echter door hem (mijn 17-jarige-ik) zijn ongelofelijke pijn te laten uiten door middel van mijn (volwassen ik) misselijkheid en stressreactie, wordt de herinnering mentaal verteerd.[7] Want door vol te houden, door hem toe te staan deze grote misselijkheid in mij te slaan terwijl ik toch mijn uitnodigende armen voor hem open houd, neemt zijn woede op een gegeven moment af. Het kan tijdelijk overgaan in intens verdriet en huilen, maar uiteindelijk is er opluchting en blijdschap dat hij eindelijk wordt gezien, wordt erkend en dat zijn pijn niet onopgemerkt voorbijgaat. Het is op dat moment dat hij en ik samensmelten, dat de pijnlijke emotie van de herinnering is verteerd en zijn schadelijke kracht heeft verloren. De knop waaraan die specifieke herinnering was gekoppeld is opgelost en is, althans in mijn ervaring, nooit meer als een pijnlijke herinnering opgedoken.

Dat is wat wordt bedoeld met de helende kracht van expressie.

Vrolijke groetjes,
Erik Stout

[4] Dr. Keating werd gespeeld door de briljante en veel te vroeg overleden Robin Williams.

[5] Onmiddellijk wordt duidelijk dat het verschil tussen (intellectueel) gekunstelde kunst en ware kunst gemakkelijk te onderscheiden is, want de eerste zal nooit in staat zijn om onze ziel te raken en een emotionele verbinding te bewerkstelligen.

[6] Het spreekt voor zich dat activiteiten zoals denken en analyseren in deze setting nutteloos zijn omdat ze tot het rijk van het rationele denken behoren, terwijl we hier te maken hebben met kwesties die plaatsvinden in het emotionele rijk.

[7] Net zoals onverteerd voedsel dat vastzit in onze maag zal rotten, zo zullen onverteerde herinneringen die vastzitten in onze geest ook rotten.