Zijn we vechter, vluchter, bevriezer of pleaser?

Leestijd: 9 minuten

Komt het bekend voor dat je vaak op dezelfde manier reageert als er op jouw knoppen wordt gedrukt? Denk je naderhand vaak dat je liever anders had gereageerd? Dan is de kans groot dat je verdedigingsarsenaal in bedreigende situaties beperkt is. Geen nood, dat is namelijk op elk moment uit te breiden!

Instinctief hebben mensen twee basis beschermingsmechanismen op gevaar: vechten of vluchten (en bevriezen, afhankelijk aan wie het wordt gevraagd). Echter gaat het hier om fysiek levensgevaar; we komen in een acute levensbedreigende situatie terecht en om te kunnen blijven voortbestaan is de fysiologische stressreactie – waarbij pijlsnel veel energie naar die spier(groep)en gaat die het nodig hebben – zeer welkom. Desalniettemin liggen de tijden waarin wij dagelijks moesten rennen voor roofdieren ver achter ons en heeft een groeiend deel van de mensheid amper nog te maken met dagelijks acuut levensgevaar. Een relatief nieuw gevaar waar wij mee te maken hebben sinds de opkomst van de agriculturele revolutie is het zogenaamde emotionele gevaar.

In vroeger tijden bestond onze grootste dreiging uit roofdieren en de elementen. Nu zijn wij het zelf van wie we het meest te duchten hebben (zie het nieuws – of beter niet als je je stressniveau laag wilt houden). Samenlevingen worden steeds groter en complexer en de plekken waar je amper of geen mensen tegenkomt worden steeds schaarser op onze planeet. Dat zorgt voor stress want: zoveel mensen zoveel zienswijzen. We komen dus steeds vaker in situaties terecht die weliswaar geen acuut levensgevaar vormen, maar die we wel als hoogst bedreigend en gevaarlijk beschouwen. Een graaiende bestuurder kan een bedrijf in gevaar brengen; een jokkende politicus kan het algemeen vertrouwen beschadigen; een woedende ouder kan een bedreiging vormen voor een kind; een nieuwe leidinggevende kan een bedreiging vormen voor mijn baan.  

Zoals wij vechten, vluchten en bevriezen voorheen inzetten om ons fysieke lichaam te beschermen, zo zetten we die ook in bij het afweren van emotioneel gevaar. Daarbij hebben wij ons repertoire uitgebreid met pleasen als beschermingsmechanisme. Deze (en in mindere mate bevriezen) heeft in de regel een nogal negatieve connotatie gekregen maar kan prima van pas komen als een bepaalde situatie daarom vraagt, zoals traumatherapeut Pete Walker stelt:

“Mensen die in de kindertijd ‘goed genoeg ouderschap’ ervaren, worden volwassen met een gezond en flexibel repertoire als reactie op gevaar. Bij reëel gevaar kunnen ze putten uit al hun beschermingsmechanismen. Hebben ze makkelijk toegang tot de vechtreactie, dan zijn ze bekend met hun eigen grenzen en goed in staat die aan te geven, assertief te zijn en zichzelf agressief te beschermen indien nodig. Ook hebben ze gemakkelijk en op de juiste manier toegang tot hun vluchtinstinct en maken zich los of trekken zich terug wanneer confrontatie hun gevaar zou vergroten. Ze bevriezen op de juiste manier en geven het op of stoppen met worstelen wanneer verdere activiteit of weerstand zinloos of contraproductief is. Ten slotte pleasen ze ook op een meebuigende, ‘speelse’ manier en zijn net zo gemakkelijk in staat om te luisteren, helpen en compromissen te sluiten als ze zichzelf en hun behoeften, grenzen en standpunten verdedigen en uiten.”

Dat zou je kunnen omschrijven als ‘beschermingsmechanisme-training’. In een gebalanceerd huishouden waar ouders zowel fysiek als emotioneel beschikbaar zijn, wordt kinderen kennis van de verschillende beschermingsmechanismen bijgebracht en in welke situaties of omstandigheden die het beste en meest effectief kunnen worden ingezet. Walker vervolgt:

“Degenen die in hun jeugd te maken hebben gehad met ‘niet goed genoeg ouderschap’, leren echter vaak te overleven door te veel te vertrouwen op het gebruik van één of twee van de beschermingsmechanismen. (‘Niet goed genoeg ouderschap’ kan variëren van verwaarlozing of overvraging tot mentaal en/of fysiek misbruik - overigens niet alleen van ouders - maar beslaat ook die hele grote groep lieve en welwillende ouders die echter weinig of niet fysiek en/of emotioneel beschikbaar zijn. - red.) Fixatie op één bepaald beschermingsmechanisme beperkt niet alleen het vermogen om toegang te krijgen tot alle anderen, maar belemmert ook ernstig het vermogen van een individu om te ontspannen. Daardoor wordt zij beperkt tot een zeer bekrompen, verarmde levenservaring…Een overontwikkelde vechtreactie kan overgaan in narcistische stoornissen; een overontwikkeld vluchtinstinct kan omslaan in obsessief, compulsief gedrag en perfectionisme. Is bevriezing het overontwikkelde beschermingsmechanisme dan ligt dissociatie op de loer, en bij een overontwikkelde please-reactie wordt steeds meer geneigd naar overmatig over de eigen grenzen laten gaan vanuit de overtuiging niet zonder de ander te kunnen (co-dependentie).”

Wanneer inderdaad sprake is van één overontwikkeld beschermingsmechanisme, kunnen we stellen dat a) wij als volwassenen daarin zijn gespecialiseerd, en b) wij automatisch in dat beschermingsmechanisme schieten zodra op onze knoppen wordt gedrukt. De eenzijdigheid van ons repertoire op potentieel gevaarlijke situaties kan een probleem vormen wanneer wij in een situatie terecht komen waarin onze specialiteit alleen maar tot verergering van de situatie leidt.

Vergelijk het met een wereld waarin slechts vier talen worden gesproken: Nederlands, Engels, Russisch en Chinees. Om gebalanceerd en met vertrouwen door het leven te gaan is kennis van alle talen nodig omdat we nooit van tevoren weten in wat voor situaties we terecht komen en welke taal daarin is vereist. Maar wij verstaan en spreken alleen Nederlands. Dat betekent dat wij in 25% van alle situaties in staat zijn om onszelf verstaanbaar te maken en te begrijpen wat de anderen zeggen. Vanaf de andere kant bekeken zijn we driekwart van de tijd reddeloos verloren als we bedenken dat Chinees in een situatie vereist is en wij slechts beschikken over kennis van het Nederlands. Steeds harder gaan praten doet zo’n situatie meestal geen goed. Kennis verkrijgen van het Chinees des te meer.

Kijkend naar de beschermingsmechanismen zijn geen twee situaties identiek, dus elke situatie vereist een frisse blik en een eigen aanpak. Als een situatie trekken aan een dood paard blijkt maar het enige beschikbare beschermingsmechanisme is pleasen, dan is de kans groot dat men veel te lang aan dat dode paard blijft trekken. Beschikking hebben over alle beschermingsmechanismen geeft derhalve werkelijke keuzevrijheid en kan zorgen voor algehele ontspanning. Door ze allemaal te trainen komt er vertrouwen in het spontane vermogen om in elke bedreigende situatie het meest geschikte mechanisme te gebruiken, zonder dat we daar van tevoren over na hoeven te denken (net zoals een atleet door intensieve training tijdens de wedstrijd van het jaar niet meer na hoeft te denken over de uitvoering).

In mijn specifieke geval ben ik gespecialiseerd, over gekwalificeerd, gediplomeerd, onderscheiden en bekroond pleaser. Dat uitte zich bijvoorbeeld in een aantal van de bands waarin ik speelde, want ik wilde rijk en beroemd drummer worden. Daarvoor zocht ik muzikanten bij elkaar met de verwachting dat die hetzelfde wilden als ik maar zonder dat te checken. Vervolgens kwamen we er muzikaal meestal wel uit en was er na zo’n half jaar een tof repertoire. Vanaf dat moment wilde ik gas gaan geven: veel gaan optreden en een show/image/brand gaan ontwikkelen, het liefst gebaseerd op mijn muzikale helden van Iron Maiden, Kiss en Van Halen.

Aangezien geen van de andere bandleden met een visie kwam en die in mijn optiek onontbeerlijk was, creëerde ik er een om die vervolgens aan de band voor te leggen. Mijn verwachting hierbij was dat elke visie beter was dan geen visie en dat mijn mede bandleden daarover hetzelfde dachten, wederom zonder dat te checken (concepten als afstemmen en feedback – behalve van gitaren – waren mij nog niet bekend). Dus ging ik aan de gang met het maken van een website, posters, optredens regelen etc., om er dan vervolgens na wederom zo’n half jaar achter te komen dat ik de enige bleek die ‘buitenmuzikale activiteiten’ ontplooide. Dat drukte bij mij op knoppen want: bedreigende situatie – mijn beoogde gewenste situatie kwam in gevaar! Daar komt de pleaser in actie.

Nu ging ik, buiten de muzikale en buitenmuzikale activiteiten, ook nog eens tijd stoppen in het enthousiasmeren van de individuele bandleden. Ik ging bij ze op bezoek, besprak de visie, moedigde aan en wilde ondersteunen, alles om ze maar in het standje ‘aan’ te krijgen. Wederom met de verwachting dat…nou ja, die dus. Na alweer zo’n half jaar bleek: niets was veranderd. Dus in plaats van te enthousiasmeren ging ik toen dreigen met stoppen, maar nog steeds dacht ik dat te doen met als doel van deze band de nieuwe U2 te maken. Dat ik de rest juist keihard aan het wegduwen was bleef buiten zicht.

Die kinderlijke gedachte paste heel goed bij mijn kinderlijke gedrag wat voortkwam uit mijn kinderlijke pijn, oftewel kindpijn. In mijn jonge jeugd heb ik met name pleasen ontwikkeld als beschermingsmechanisme om mijzelf staande te houden in dreigende en stressvolle situaties. Door niet mee te willen gaan in mijn visie en manier waarop de andere bandleden zouden moeten acteren, werden mijn kindpijn-knoppen hard ingedrukt met als gevolg dat ik toevlucht zocht in het enige beschermingsmechanisme waarover ik beschikking had: pleasen. Terwijl een bevriesreactie op dat moment bijvoorbeeld veel effectiever was geweest, bijvoorbeeld door te vragen of mijn visie werd gedeeld en of men daar al dan niet in wilde meegaan. Dat had mij en de anderen waarschijnlijk veel tijd, hoofdbrekens en energielekken had gescheeld,

Uiteindelijk verliet ik na zo’n twee jaar stampvoetend de band met een beschuldigende vinger wijzend naar de rest; het lag immers niet aan mij dat het met deze band niets werd. Dit patroon heeft zich in ongeveer zes bands herhaald voordat het voor mij zichtbaar werd. En zelfs toen ben ik er nog een keer finaal ingetuind! Het is zoals onze grootse zenmeester Johan Cruijff ooit zei: “Je ken ’t pas zien als je ’t doorheb.”

Zichtbaar wordt hier dat ik a) weinig bekend was met mijn eigen grenzen en behoeften, en b) dat ik een irreële wens hanteerde (namelijk rijk en beroemd drummer worden in tegenstelling tot professioneel muzikant) die, wanneer eenmaal bereikt, voor altijd mijn behoeften zou bevredigen. Die gebrekkige zelfkennis maakte mijn irreële wens ongelofelijk belangrijk en op het moment dat het pad naar de gewenste situatie in gevaar kwam, schoot ik in oude bekende beschermingsmechanismen oftewel oude gedachte- en gedragspatronen; pleasen tot ver voorbij de houdbaarheidsdatum om uiteindelijk gefrustreerd op te stappen.

Het vluchtinstinct en de bevriesreactie hebben de afgelopen elf jaar een ontwikkeling doorgemaakt. Steeds beter wordt herkend wanneer een situatie een dood paard blijkt en steeds makkelijker kan er tot tien geteld worden in tegenstelling tot een primaire reactie als er op mijn knoppen wordt gedrukt of mijn emmer overloopt. Maar dat had niet gekund zonder mijn familie, vrienden en niet in het minst mijn klasgenoten van de fysiotherapie opleiding. Ik ben hen allemaal nog altijd mega dankbaar voor alle feedback en spiegels die ze mij, met zeer veel compassie, continu hebben voorgehouden – en nog steeds doen.

Ontbreekt een ontwikkelde vechtreactie. Mijn grenzen en behoeften kennen en daarvoor kunnen (en durven) opkomen was tot recent een onderontwikkeld en onbekend gebied. Het enige bekende vechten uitte zich in woede uitbarstingen als mijn emmer weer eens vol was gelopen en was dus per definitie weinig helend en effectief; niet voor de situatie en evenmin als stress release. Vandaar het besluit om Nederland voor een poosje te verlaten om Tai Chi te gaan leren in China, want inmiddels waren twee dingen duidelijk geworden: 1) Beschikking hebben over alle vier de beschermingsmechanismen onder stressvolle omstandigheden geeft keuze in gedrag (en daarmee een duidelijke verhoging van het zelfvertrouwen en algehele ontspanning); 2) Ongeacht de leeftijd is elk beschermingsmechanisme aan te leren.

Want zoals Pete Walker eerder lier zien zit er in een overontwikkeld beschermingsmechanisme een grote kracht, die vooral tot uiting komt wanneer ons verdedigingsrepertoire wordt uitgebreid met de tot nu toe minder ontwikkelde mechanismen. Om er achter te komen in welk beschermingsmechanisme wij vaak automatisch schieten zijn vele manieren van zelfonderzoek beschikbaar. In deze blogpost deel ik er eentje die je vrij kunt gebruiken als dat bij jou past. Want kennis hebben van het eigen overontwikkelde beschermingsmechanisme opent de deur om de anderen te gaan beoefenen en ontwikkelen.

Veel succes en een vrolijke groet,
Erik Stout